صنعت مس درون ايران قدمتي بـه درازاي تاريخ اين مرز و بوم دارد. حیوان مرموز 200 راس دام طیور را در شهداد تلف کرد ايرانيان با استفاده از فلز مس، حیوان مرموز 200 راس دام طیور را در شهداد تلف کرد ابزارهاي مورد نياز زندگي خود نظير ظروف غذا، وسايل دفاعي و غيره را مي‌ساختند. حیوان مرموز 200 راس دام طیور را در شهداد تلف کرد اشياي مسي به‌دست آمده از كاوش‌هاي باستان شناسي و نيز آثار بـه جاي مانده از كوره‌هاي قديمي و ابتدايي ذوب مس، حاكي از آشنايي ايرانيان قديم بـه صنعت استخراج و ذوب است. طوري كه حتي گفته مي‌شود ايرانيان براي نخستين بار درون دنيا بـه صنعت مس دست يافته‌اند. قديمي‌ترين اشياي كشف شده مسي درون ايران بـه هزاره پنجم قبل از ميلاد مسيح بازمي‌گردد. تپه زاغه ( 4900سال قبل از ميلاد مسيح)، تپه سيالك (6 هزار سال گذشته(و تل‌ابليس ( 6هزار سال گذشته (از قديمي‌ترين مناطقي هستند كه ايرانيان براي نخستين بار درون اين نقاط، از فلز مس استفاده مي‌كردند.
در ايران باستان 79 منطقه داراي ذخيره مس تشخيص داده شده بود كه بعد از اسلام، اين مناطق فعال شده و مس موجود درون آنـها مورد مصرف قرار گرفت. درون اين دوره، يك پنجم محصولات بـه دست آمده از ذخاير معادن و دفينـه‌ها بـه بيت‌المال مي‌رسيد.
در منابع مستند قرن دوم هجري قمري، وجود معدن مس درون فارس و كرمان ثبت شده است. درون سال 301 که تا 330 هجري قمري، درون اطراف اصفهان، معادن غني مس و 10 فلز ديگر )از جمله طلا و نقره) كشف و مورد بهره‌برداري قرار گرفت.
در دوره افشاريه ( 1796ـ1734 م(اسنادي درون دست هست كه از پراكندگي انبوه معادن مس و قلع درون اطراف خراسان حكايت مي‌كند.
در سال 1321 هجري قمري، مون تيث انگليسي با هيات همراه، مامور تحقيق درون معادن مس و آهن قراجه داغ آذربايجان شد و بر وجود معادن بسيار غني درون اين محل صحه گذاشت.
در سال 1252 هجري قمري، ليندسي انگليسي و گروهي از مـهندسان و كارگران ماهر، با حمل يك دستگاه چرخ موتور بخار بـه ايران، هزينـه زيادي براي استخراج مس و آهن از معادن قراجه داغ صرف كردند اما بـه نتيجه نرسيدند.
براساس اطلاعات موجود، درحال حاضر 25 معدن مس درون كشور وجود دارد.
* سير تاريخي فعال شدن معادن مس درون ايران
- معدن مس سرچشمـه
در سال‌هاي 1276 که تا 1285 هجري شمسي يك كارشناس آلماني بـه نام «A.F.Stahl»، درون جريان احداث خط تلگراف منطقه سيرجان بـه رفسنجان، از سرچشمـه درون يادداشت‌هاي خود اشاراتي بـه وجود معدن مس سرچشمـه مي‌كند. بعدها درون سال‌هاي 1319 که تا 1321«George Ladam» نيز وجود معدن مس سرچشمـه را درون گزارش‌هاي خود تاييد مي‌كند.
سال 1328 مـهندس علي انتظام معدن مس سرچشمـه را به‌عنوان موراسبان بـه ثبت مي‌رساند، اما که تا سال 1346 درون عمل هيچ‌گونـه اقدام فني درون ارتباط با اكتشاف معدن صورت نگرفت.
در سال 1346 رضايي‌ها با مشاركت سلكشن تراست، شركت سهامي صنايع مس كرمان (K.C.I) را تاسيس مي‌كنند. رضايي‌ها پيش از اين، پروانـه بهره‌برداري مـهندس انتظام را خريداري كرده بودند و بدين ترتيب، نخستين قدم‌هاي فني را درون اكتشافات سرچشمـه و عمليات گسترده حفاري برمي‌دارند.
در 22 آذر 1350 شوراي اقتصاد وقت، معدن مس سرچشمـه را ملي اعلام و دولت، سهام رضايي‌ها و سلكشن تراست را خريداري مي‌كند.
در اسفند 1350، قانون تشكيل شركت سهامي معادن مس سرچشمـه تصويب مي‌شود و سپس، موافقتنامـه اصولي درون اسفند همان سال و قرارداد آن درون تير 1351، بين شركت سهامي معادن مس سرچشمـه و آناكاندا منعقد مي‌شود.
موافقتنامـه نـهايي مـهر 1351 ( 26سپتامبر (1972 نخستين قدم درون راه ورود آمريكا بـه عرصه مس ايران است. درون 13 تير 1352 پارسونز جوردن به‌عنوان پيمانكار ساخت كارخانـه‌هاي مجتمع مس سرچشمـه وارد معاملات پيچيده صنعت مس ايران مي‌شود. 20 تير 1355 بود كه قانون تاسيس شركت ملي صنايع مس ايران بـه تصويب رسيد و شركت سهامي معادن مس سرچشمـه بـه شركت ملي صنايع مس ايران تغيير نام داد. درون قانون تاسيس اين شركت، تمام فعاليت‌هاي معادن مس كشور اعم از اكتشافات، بهره‌برداري، توليد محصولات پرعيار سنگ مس، ذوب، پالايش و صنايع صنعتي و توليد محصولات فرعي مس و نيز توزيع، فروش داخلي و صادرات مس از اهم وظايف قانوني شركت ملي صنايع مس ايران بـه شمار مي‌آيد.
در سال 1352، عمليات اجرايي ساخت و نصب نخستين كارخانـه مس ايران آغاز و تا پاييز 1357، بيش از 95 درصد عمليات اجرايي نصب دستگاه‌ها بـه پايان رسيد.
8 ماه بعد از پيروزي انقلاب، راه‌اندازي مجموعه شركت ملي صنايع مس بـه دست متخصصان ايران صورت گرفت. چنانكه براساس گزارش راه‌اندازي واحدهاي مختلف اين شركت، واحد حمل خاك سولفوري بـه سنگ‌شكن اوليه، تغليظ و آهك درون سال 60، ذوب سرچشمـه درون سال 61، موليبدن و پالايشگاه درون سال 62 و ريخته‌گري‌ها درون سال 65 بـه بهره‌برداري رسيدند.
ليچينگ و اكسيژن نيز بـه ترتيب درون سال‌هاي 76 و 79 راه‌اندازي شد. علاوه بر اين‌ها،«تغليظ «2 سرچشمـه با هدف توليد سالانـه 160 هزار تن كنسانتره مس، عيار 28 درصد درون ارديبهشت 78 آغاز و فاز اول آن درون خرداد 83 راه‌اندازي شد. با توجه بـه برنامـه توسعه اين مجتمع، واحد اسيد سولفوريك سرچشمـه بـه ظرفيت 100 هزار تن اسيد درون سال و (قابل توسعه که تا 300 هزار تن(به منظور جلوگيري از پخش گاز So2 درون محيط‌زيست درون آبان 86 بـه بهره‌برداري رسيد.
در اين قسمت، خاك بـه همراه برخي مواد افزودني ديگر درون آسياهاي گلوله‌اي، نرم شده و براي سايزبندي بـه هيدرو سيكلون‌ها و از آنجا بـه سلول‌هاي رافر ارسال مي‌شود. محصول با ارزش اين سلول‌ها، كنسانتره هست كه بـه سلول‌هاي كلينر و سپس بـه سلول‌هاي ري كلينر مي‌رود. كنسانتره مس ـ موليبدن از سلول‌هاي كلينر بـه سمت تيكنر مس ـ موليبدن و از آنجا بـه كارخانـه موليبدن ارسال مي‌شود. كنسانتره مس جدا شده از موليبدنيت بـه صورت دوغاب وارد تيكنرهاي مس شده و سپس از فيلتر و خشك كردن بـه انبار كنسانتره يا بـه محل اختلاط و آماده‌سازي خوراك كارخانـه ذوب انتقال مي‌يابد.
فرآيند پرعيار كني كارخانـه تغليظ شماره 2 مجتمع مس سرچشمـه شامل واحدهاي انتقال مواد (انبار ذخيره مواد درست، فيدرهاي زنجيره، نوار نقاله، غبارگير و تجهيزات مربوطه)، خردايش، طبقه‌بندي مواد، فلوتاسيون، آبگيري، خشك‌كن، سيستم تهيه و توزيع شير آهك، مواد شيميايي، آبگيري و آب برگشتي است.
همچنين خوراك اين كارخانـه از سنگ‌شكن اوليه توسط نوار نقاله بـه انبار درشت منتقل مي‌شود سپس اين مواد بـه واحد خردايش مشتمل بر يك دستگاه آسياي نيمـه خود شكن و يك دستگاه آسياي گلوله‌اي انتقال مي‌يابد كه بعد از خردايش، مواد بـه اندازه مناسب از طريق سرريز هيدروسيكلون بـه سلول‌هاي فلوتاسيون رافر منتقل مي‌شود و كنسانتره حاصل از اين مرحله بعد از خردايش مجدد از طريق هيدروسيلكون بـه كلينر انتقال پيدا مي‌كند. كنسانتره حاصل از مرحله كلينر بـه سلول فلوتاسيون ستوني منتقل و باطله آن بـه سلول‌هاي رمق‌گير هدايت مي‌شود. كنسانتره خروجي سلول‌هاي فلوتاسيون ستوني بـه تيكنر مس ـ موليبدن انتقال يافته و از آنجا بـه كارخانـه موليبدن ارسال مي‌شود. بعد از استحصال موليبدن، كنسانتره مس حاصله وارد تيكنر مس و از آنجا بـه واحد فيلتر فشاري ارسال و محصول اين مرحله كه كنسانتره مس خشك شده هست به كارخانـه ذوب منتقل مي‌شود. كنسانتره مس بعد از آبگيري درون تيكنرهاي مس ـ موليبدن وارد كارخانـه موليبدن مي‌شود.
در اين مرحله، بعد از فلوتاسيون و آسياي مجدد، كاني موليبدنيت از كاني‌هاي مس جدا شده و به صورت كنسانتره موليبدنيت درون آمده و پس از خشك شدن، درون بشكه‌هاي مخصوص بسته‌بندي مي‌شود.
- مجتمع مس ميدوك
مجتمع مس ميدوك درون فاصله 42 كيلومتري شمال شرق شـهر بابك و 132 كيلومتري شمال غرب معدن سرچشمـه درون استان كرمان واقع شده است. عمليات باطله‌برداري از اين معدن به‌طور موثر از سال 75 آغاز شده و تا پايان آبان سال 83، درون مجموع 153 ميليون تن خاكبرداري صورت گرفته است.
عمليات اجرايي كارخانـه تغليظ ميدوك، با هدف توليد سالانـه 150 هزار تن كنسانتره مس با عيار 30درصد، از نيمـه دوم سال 79 شروع و در دي 83 راه‌اندازي شد. تجهيزات اصلي اين كارخانـه شامل يك دستگاه سنگ‌شكن، يك دستگاه آسياي نيمـه خود شكن، دو دستگاه آسياي گلوله‌اي، يك دستگاه آسياي ثانويه، سه دستگاه فيلتر پرس، سلول‌هاي فلوتاسيون ستوني (8 عدد) و مكانيكي (16عدد)، يك دستگاه تيكنر كنسانتره، چهار دستگاه تيكنر باطله از نوع ديپ كن و سيستم آماده‌سازي و تزريق شير آهك و مواد شيميايي، سد باطله، سد آبگير و چهار عدد پمپ خانـه و حوضچه‌هاي آبگيري بـه همراه ساير تاسيسات جانبي مثل پست اصلي برق و به تناسب توسط پيمانكاران ديگر و شركت ملي صنايع مس ايران احداث شده است.
- مجتمع مس سونگون
مجتمع معدني مس سونگون درون استان آذربايجان‌شرقي، درون 130 كيلومتري شمال شرقي شـهر تبريز و 30 كيلومتري شمال شـهر ورزقان واقع شده است. معدن مس سونگون بر روي كمربند متالورژني جهان موسوم بـه كمربند آلپ ـ هيماليا قرار دارد و گستردگي كاني زايي فلزهاي ناحيه آذربايجان‌شرقي به‌عنوان يك ذخيره عظيم مشابه سرچشمـه كرمان بـه اثبات رسيده است.
روش استخراج اين معدن بـه صورت روباز هست و براساس آخرين مطالعات، كل ذخيره قابل استخراج آن 806 ميليون تن با عيار 62/0 درصد برآورد شده است. ذخيره قابل استخراج آن نيز 388 ميليون تن اعلام شده كه طي دوره‌اي 31 ساله استخراج خواهد شد.
ذخاير معدني مس سونگون هم از نوع پروفيري است، بنابراين سنگ معدن توسط دامپتراك‌ها بـه داخل سنگ‌شكن كه از نوع ژيراتوري هست تخليه مي‌شود. قطعه سنگ‌هاي حدود يك متري معدن بعد از خردايش بـه اندازه‌هاي 15 که تا 20 سانتي‌متر، توسط نوار تفاله بـه انبار سنگ شكسته وارد مي‌شود. كارخانـه تغليظ اين مجتمع براي دو فاز طراحي شده است. فاز نخست آن بـه ظرفيت 7 ميليون تن خوراك ورودي درون سال با عيار متوسط 62/0 درصد و توليد 150 هزار تن كنسانتره با عيار 30 درصد درون سال، شـهريورماه سال 1385 راه‌اندازي شد. خدمات مـهندسي اساسي كارخانـه، تامين تجهيزات خارج و فاينانس تجهيزات ساخت داخل توسط شركت سوئدي سوئدالا صورت گرفته است.
- كارخانـه ذوب مس خاتون‌آباد
كارخانـه ذوب مس خاتون‌آباد درون 20 كيلومتري مجتمع مس سرچشمـه و 30 كيلومتري شـهر بابك واقع شده و در دي‌ماه سال 83 بـه بهره‌برداري رسيد.
اين كارخانـه بـه منظور ذوب كنسانتره مس و توليد سالانـه 80 هزار تن مس آندي درون آينده، قابل توسعه که تا ظرفيت توليد 240 هزار تن مس آندي درون سال نيز پيش‌بيني شده است. تكنولوژي مورد استفاده اين طرح، ذوب تشعشعي تحت ليسانس شركت اتوكمپوفنلاند است. شركت NFC چين نيز عهده‌دار طراحي و تامين‌كننده تجهيزات اين طرح بوده است. عمليات اجرايي آن شامل فعاليت‌هاي سيويل، سازه و نيز فعاليت‌هاي بخش نصب به‌طور جدي از بهمن 77 آغاز شد. تجهيزات و بخش‌هاي اصلي كارخانـه ذوب خاتون‌آباد شامل انبار كنسانتره، واحد اختلاط و انتقال مواد، كوره خشك كن، كوره تشعشعي (فلاش)، بويلر بازيافت حرارتي، كوره الكتريكي، كوره‌هاي مبدل، كوره‌هاي آند و چرخ ريخته‌گري است.
در كارخانـه پالايشگاه و ريخته‌گري‌هاي مجتمع مس سرچشمـه ابتدا آند ارسالي از كارخانـه‌هاي ذوب تحت عمليات تصفيه الكتريكي قرار مي‌گيرد و كاتد مس با خلوص 99/99 درصد حاصل مي‌شود. بخش ليچينگ مجتمع مس سرچشمـه شامل بخش‌هاي اصلي هيپ، واحد استخراج با حلال و واحد احياي الكتريكي بوده و ظرفيت آن برابر 12 هزار تن مس كاتدي درون سال است.
* روش‌هاي توليد مس
در انتخاب تكنولوژي و روش توليد مس گذشته از مشخصات و نوع كاني مس، عوامل مختلفي نظير ميزان ظرفيت و سرعت توليد، هزينـه‌هاي سرمايه‌گذاري و روش عملياتي، ميزان مصرف و قيمت انرژي درون محل، اثرات زيست‌محيطي و غيره موثرند. مجموعه اين عوامل بـه علاوه فاكتورهاي اقتصادي آن كشور و هزينـه‌هاي تامين نيروي انساني درون آن محل، درون انتخاب نوع تكنولوژي درون صنعت مس تعيين‌كننده است. به‌طور كلي، روش‌هاي توليد مس بـه دو دسته پيرو متالورژي (حرارتي) و هيدرو متالورژي (تر) تقسيم مي‌شوند.
- روش پيرو متالورژي (حرارتي)
در اين روش كه از قدمت بيشتري برخوردار است، سنگ معدن و كانسنگ‌هاي سولفوري بعد از استخراج از معدن جهت خردايش بـه سنگ شكن ارسال شده و سپس، به‌منظور دستيابي بـه دانـه‌بندي مناسب، آسياب مي‌شود. سپس محصول مرحله آسياب‌كني تحت عمليات پرعيار كني قرار مي‌گيرد. اين مراحل درون كارخانـه تغليظ انجام مي‌شوند و محصول اين كارخانـه تحت عنوان كنسانتره مس بـه كارخانـه ذوب ارسال مي‌شود.
در كارخانـه ذوب، كنسانتره مس بـه همراه ساير مواد افزودني، تحت فرآيند ذوب قرار گرفته و در پي آن، محصول حاصل از ذوب، مراحل تبديل و تصفيه حرارتي را طي مي‌كند که تا به صورت مس بـه نسبت خالص تحت عنوان مس آندي درون قالب‌هاي مربوط بـه آن ريخته‌گري شود.
محصول كارخانـه ذوب با عنوان مس آندي بـه منظور افزايش خلوص بـه پالايشگاه ارسال مي‌شود که تا در سلول‌هاي الكتروليز تحت عمليات تصفيه الكتريكي قرار گيرد و در نـهايت مس خالص (با عيار 99/99 درصد) با عنوان مس كاتدي حاصل شود.
- روش هيدرو متالورژي (تر)
اساس فرآيندهاي هيدرو متالورژي، انحلال است. روشي كه درون حال حاضر درون مجتمع مس سرچشمـه بـه كار مي‌رود بـه هيپ ليچينگ معروف است.
اين روش به‌گونـه‌اي هست كه ابتدا سنگ معدن (سنگ اكسيدي مس) با توجه بـه اندازه ذرات درون يك محل انباشته شده و توسط محلول اسيد سولفوريك تحت انحلال واقع مي‌شود. محلول حاوي مس (فاز آبي) از زير توده خارج شده و به سمت كارخانـه استخراج هدايت مي‌شود.
در اين مرحله با امتزاج محلول (فاز آبي) با يك محلول آلي با تركيبات مشخص (فاز آلي)، عمليات استخراج (عمليات پر عيار‌سازي فاز آبي) صورت مي‌گيرد.
بدين گونـه كه محلول آلي به‌عنوان يك واسطه، مس موجود درون محلول خروجي از زير توده رد گرفته و آن را بـه يك محلول اسيدي (آبي) ديگر مي‌دهد و بدين‌وسيله مانع از انتقال ساير ناخالصي‌ها بـه بخش بعدي فرآيند مي‌شود. درون بخش بعد، عمليات استخراج الكتروليتي صورت مي‌پذيرد و طي آن، محلول اسيدي حاوي مس وارد يك سيستم الكتروليز شده كه بعد از طي زمان لازم، مس از درون محلول روي صفحات كاتد مي‌نشيند. درون پايان ورقه‌هاي مس را كه داراي خلوص 99/99 درصد هستند، از صفحات جدا و بسته‌بندي مي‌كنند.
* ميزان توليد جهاني با روش‌هاي ياد شده
روش هيدرومتالورژي روشي نوين درون بهره‌برداري مس هست كه درون حال حاضر، ميزان توليد كارخانـه‌هاي بزرگ جهاني با اين روش، هنوز از 50 هزار تن فراتر نرفته است. اين درون حالي هست كه بـه روش پيرو متالورژي، كارخانـه‌هايي درون جهان که تا يك ميليون تن بـه توليد مس مي‌پردازند.
طوري كه طي سال 2007، حدود 18 درصد از توليدات جهاني مس تصفيه شده از طريق فرآيندهاي هيدرو متالورژي حاصل شده و پيش‌بيني مي‌شود اين رقم درون سال 2010 بـه 27 درصد برسد. درون ايران نيز هم‌اكنون 240 هزار تن پالايشگاه بـه روش پيرومتالورژي درون نقاط مختلف كشور و 12 هزار تن بـه روش هيدرومتالورژي (ليچينگ) درون مجتمع مس سرچشمـه فعال است. از سال 85، برنامـه شركت ملي صنايع مس افزايش ظرفيت توليد 30 هزار تن كاتدمس بـه روش نوين بهره‌برداري (ليچينگ ـ هيدرومتالورژي) هست كه با توجه بـه مطالعات انجام شده درون معادن جديد، اين ميزان افزايش خواهد يافت. درون حال حاضر، 5 هزار تن ظرفيت درون مجتمع مس شـهربابك و 12 هزار تن درون معدن دره‌زار بـه روش ياد شده درون حال اجراست. همچنين، درون طرح‌هاي جديد معادن علي‌آباد، سونگون و غيره اين روش بـه اجرا گذاشته خواهد شد.
* ذخاير مس درون ايران
طبق بررسي‌هاي انجام يافته، بخش‌هايي از ايران، از نظر ذخاير معدن بر روي كمربند مس جهان قرار گرفته هست كه از شمال غرب ايران شروع و تا جنوب شرق ادامـه دارد. براساس اطلاعات منتشر شده، ايران با داشتن 15 ميليون تن مس محتوا، بيش از 3 درصد ذخاير جهان را بـه خود اختصاص داده هست و از نظر ذخاير مس، درون رتبه دوازدهم جهان قرار دارد.
هم‌اكنون عمليات اكتشافي بـه منظور شناسايي و بررسي امكان بهره‌برداري از پتانسيل‌هاي معدني مس درون ايران طي سه مرحله پي‌جويي، اكتشاف عمومي و اكتشاف تفصيلي و در شش ناحيه مختلف كشور شامل استان‌هاي آذربايجان‌شرقي، اردبيل، خراسان‌جنوبي، سيستان و بلوچستان، كرمان و يزد درون حال انجام است.
مـهمترين معادن مس ايران شامل سرچشمـه (با ذخيره قطعي 826 ميليون و 500 هزار تن و ذخيره احتمالي يك ميليارد و 200 ميليون تن)، سونگون (با ذخيره قطعي 660 ميليون تن و ذخيره احتمالي يك ميليارد تن)، ميدوك (با ذخيره قطعي 145 ميليون تن)، مزرعه ( با ذخيره قطعي حدود 301 هزار تن) و قلعه زري (با 360 هزار تن ذخيره قطعي) مي‌شود.
همچنين چهار گنبد داراي 3 ميليون و 400 هزار تن ذخيره قطعي و 5 ميليون و 488 هزار تن ذخيره احتمالي، چاه موسي داراي 180 هزار تن ذخيره قطعي و 360 هزار تن ذخيره احتمالي و قلعه سوخته داراي 70 هزار تن ذخيره قطعي است.
[کاش امروزمان،دیروزمان بود حیوان مرموز 200 راس دام طیور را در شهداد تلف کرد]
نویسنده و منبع | تاریخ انتشار: Sat, 05 Jan 2019 18:03:00 +0000